Những tính năng của đàn bầu trong dàn nhạc tuồng ở Huế

HOÀNG TRỌNG CƯƠNG

Đàn bầu tuy chỉ có một dây, nhưng nhờ sự điều khiển vòi đàn (kéo căng và uốn chùng dây) kết hợp có 7 điểm nút (kỹ thuật gảy đàn tại các điểm được quy định trên dây đàn) ta với âm bội trong hơn ba quãng 8.

Ảnh: internet

Nếu so sánh những nhạc cụ trong dàn tiểu nhạc cung đình (đàn nguyệt, đàn nhị, đàn tam,…), đàn bầu với âm vực khá rộng; với khoảng âm rộng như vậy, âm thanh của đàn bầu có thể bộc lộ sắc thái khác nhau như âm thanh trầm, trung và cao. Một điểm mạnh nữa của đàn bầu là độ ngân vang trội hơn hẳn các nhạc cụ gảy như đàn nguyệt, tam và tỳ buộc phải khi tham gia diễn tấu cùng dàn nhạc tuồng, đàn bầu sẽ tạo ra một vị trí thượng phong.

Phối hợp đàn bầu với những nhạc cụ trong dàn nhạc tuồng sẽ tạo hiệu quả mới về âm sắc, cũng như sự hòa quyện về âm thanh, làm phong phú thêm cho giai điệu. Dưới đây là một số ví dụ cụ thế:

- Đối có đàn tam (ba dây), đàn bầu với khả năng nổi bật về âm dung nhan và tính biểu cảm bởi giai điệu; còn bản chất của đàn tam là âm thanh thô và đục.

- Đối mang đàn hồ, đàn bầu với sự hài hòa về âm dung khi đi đồng âm ở âm vực cao của đàn hồ. Tuy nhiên, âm sắc mềm mại, ấm áp của đàn bầu sẽ tạo được những âm thanh mượt mà, êm dịu hơn.

- Đối với đàn nhị, đàn bầu không với sự kết hợp âm sắc lúc đi đồng âm. Riêng ở âm vực thấp của đàn nhị, đàn bầu mang thể đi song hành một quãng 8 dưới, nhằm khiến dịu bớt âm thanh sắc của nhị.

- Đối với đàn nguyệt, âm thanh của hai nhạc cụ này vô cùng hòa quyện, ấm áp, nhất là lúc phối hợp giữa âm vực trung của đàn bầu và âm vực phải chăng của đàn nguyệt. Ngoài ra, đàn bầu khi đi quảng 8 trên đàn nguyệt cũng cho ta những hiệu quả tốt.

- Đối với đàn tỳ bà, âm thanh của hai nhạc cụ này vô cùng hòa quyện na ná như cùng với đàn nguyệt. Đặc biệt, lúc đổi thay quảng 8 giữa âm vực tốt của đàn tỳ phối hợp mang âm vực trung của đàn bầu, hay âm vực trung của đàn tỳ mang âm vực cao của đàn bầu cho hiệu quả tốt hơn.

- Đối với sáo, đàn bầu đi đồng âm tốt, nhất là ở âm vực vửa phải và âm vực giữa của sáo, tiếng sáo sẽ tương trợ tiếng đàn bầu thêm sáng và đầy đặn hơn.

- Khả năng Rao, Dạo(1) và đệm cho hát:

Rao, dạo là biểu lộ những câu nhạc có tính “ứng diễn” nhưng nên ưa thích mang hoàn cảnh, tâm lí nhân vật nhằm gợi cảm, tương trợ cho diễn viên miêu tả vai diễn, lớp diễn đó. Mặt khác, làm điểm tựa cho diễn viên không bị chênh hơi, lạc giọng. Ngoài đàn nhị chính trong dàn nhạc sở hữu chức năng rao, dạo và giữ giọng cho diễn viên, đàn bầu cũng đã phát huy hiệu quả tính năng của mình trong những cảnh bi thương, ai oán mà các nhạc cụ khác không sánh bằng. Do đó, dàn bầu mang thể thay vai trò của đàn nhị chính trong dàn nhạc, hay một số nhạc cụ khác ở một số tình cảnh nhất quyết của vở tuồng.

Khác với những dòng hình sàn diễn khác, âm nhạc trong sàn diễn tuồng có một số bài nhạc đệm cho kể và hát; dù rằng giữa giai điệu đề cập và hát không giống giai điệu bài nhạc đệm, nhưng nó vẫn hòa quyện nhau, tương trợ nhau để diễn đạt được lời văn, ý thơ của nhân vật một cách ngọt ngào và hiệu quả; một mặt cũng diễn tả  mối quan hệ giữa âm nhạc mang vai diễn vô cùng chặt chẽ cụ thể như: Nói đĩnh đạc (còn gọi là nói Lối) đệm bài Xây Hạ. Nói vội vã, vui tươi đệm bài Xây Tá. Nói giọng sầu bi (còn gọi là kể Lối ai) đệm bài Xuân Nữ. Hát ai oán, não lòng(còn gọi là hát Nam) đệm bài Nam Ai. Cũng hát Nam nhưng khẩn trương, vội vã (gọi là hát Nam chạy) đệm bài Nam Chạy. Hát vui tươi, lạc quan đệm bài Phú Lục. Hát vui tươi và khẩn trương hơn đệm bài Nam Bằng… Trong tất cả những làn điệu này, đàn bầu đạt hiệu quả về âm thanh và sức truyền cảm thấp cùng lúc cùng với dàn nhạc đệm cho các làn điệu trong hệ thống hát Nam như: Làn điệu Nam Ai, Xuân Nữ, Nam Chạy, Nam Bằng…

- Đảm bảo cơ cấu của dàn nhạc tuồng.

Ngoài những nhạc cụ không thể thiếu như: trống, kèn và đàn nhị, thì không tính đó, để bảo đảm cho toàn cục của vở diễn, dàn nhạc tuồng không thể thiếu các nhạc cụ như: nhị 2, đàn hồ, đàn bầu (có các chức năng nổi bật so sở hữu các nhạc cụ trong dàn nhạc), đàn nguyệt, đàn tam, đàn tỳ bà, sáo, thanh la, chiêng, bạt, phách, mõ… Tất cả những nhạc cụ này, không kể nhiệm vụ đệm cho hát, múa nó còn tạo được nhiều màu sắc đẹp âm thanh sở hữu tính đặc trưng, khi được dùng đúng chỗ, đúng lúc sẽ làm cho tăng thêm hiệu quả cho vai diễn, lớp diễn, tạo được cảm xúc và sự hấp dẫn cho người nghe.

Văn phong của tuồng cũng được xây dựng trên thể thơ lục bát, tứ tuyệt, ba chữ, bốn chữ, năm chữ… Tùy theo từng cảnh ngộ của vở mà đưa vào những làn điệu trong hệ thống hát nam, hát khách, lối bóp, lối vịnh, lối ai… Trong điều kiện đó, dàn nhạc tuồng cũng cần biểu đạt được tất cả tình huống, tất cả tính bí quyết của nhân vật bằng phương pháp dùng những bài bản nhạc lễ sẵn với trong hệ thống đại nhạc, tiểu nhạc, hay từ các bài bản nhã nhạc, các nghệ nhân xưa để tăng trưởng cho thích hợp sở hữu những làn điệu hát tuồng. Ví dụ, chỉ một tiếng kèn chiến (trong Đại nhạc), dàn nhạc cũng sở hữu thể biểu thị một cảnh trận ác chiến trên sân khấu; hay bài Nam Ai (biến tấu lòng bản từ bài Nam Ai của Đại nhạc), thì tiếng đàn bầu hòa quyện có dàn nhạc có thể diễn đạt cảnh bi thương của 1 lớp tuồng…

Ví dụ 1: Điệu thức Ai:


Ví dụ 2: Rao Ai:
Đàn bầu rao Ai (âm Fa nhấn rung, âm Sol láy vỗ đệm La, âm Re láy).



- Thủ pháp láy âm Re (tay trái): Sử dụng ngón áp út kéo vòi đàn căng dây lên âm Re,  dùng ngón trỏ và ngón cái láy âm Re.

Ngoài bảo đảm cơ cấu của một dàn nhạc tuồng, đàn bầu còn phối hợp cộng dàn nhạc xử lý bài bản trong từng cảnh huống kịch. Đặc điểm dàn nhạc tuồng là xử lý tinh tế, nắn nót âm thanh tiếng đàn theo từng tâm cảnh của vai diễn.

Ví như làn điệu Xuân nữ, sau rao dạo, không gian như im đi nhịn nhường chổ cho đàn bầu vào thủ, dàn nhạc nối vào tạo sự “ép phê” cho người nghe và truyền cảm xúc đặc trưng cho diễn viên:

Ví dụ 3: Trích làn điệu Xuân Nữ trong hệ thống hát Nam của tuồng.

(Làn điệu tuồng “Xuân Nữ” gồm 22 nhịp 4/4 nói cả câu Thủ(1)).


                                                        (Trích 8 ô nhịp đầu của làn điệu Xuân Nữ).

Qua các tính năng của đàn bầu trong dàn nhạc tuồng ở Huế, chúng ta dễ dàng nhận thấy rằng, đàn bầu đã chứng tỏ được khả năng vượt trội của mình so mang một số nhạc cụ truyền thống; biểu thị vai trò là một công cụ dẫn giai điệu, dụng cụ biểu cảm mà nhiều nhạc cụ không thể sánh kịp. Đặc biệt, là sự độc đáo về hình thức lẫn âm sắc, tô điểm thêm cho các bức tranh về âm thanh trong những làn điệu tuồng.

Mời Các bạn tham khảo thêm:

-> Cách chọn mua đàn bầu điện giá bao nhiêu là giá rẻ và địa chỉ bán đàn bầu ở đâu?